ظروف پلاستیکی سرطان‌زا

جنجال پلاستیک‌ها و نگرانی‌های بهداشتی

استفاده از پلاستیک در زندگی روزمره ما به طور فزاینده‌ای رواج یافته و به بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ مدرن تبدیل شده است، از بسته‌بندی مواد غذایی گرفته تا ظروف یک‌بار مصرف. با این حال، پلاستیک به طور فزاینده‌ای بحث‌برانگیز شده است؛ زیرا هم آلاینده محیط زیست و حیات وحش است و هم برای سلامتی خطرناک. این نگرانی‌ها سؤالات جدی در مورد سرطان‌زا بودن ظروف پلاستیکی و خطرات بالقوه آنها برای سلامت عمومی ایجاد کرده است. بسیاری به دنبال کاهش مصرف پلاستیک و یافتن جایگزین‌های پایدارتر هستند.

ترکیبات شیمیایی خطرناک در ظروف پلاستیکی

ظروف پلاستیکی معمولاً از مواد شیمیایی مختلفی ساخته می‌شوند که برخی از آنها می‌توانند به سلامت انسان آسیب برسانند. این مواد می‌توانند از پلاستیک به مواد غذایی یا مایعات نشت کنند (لکسوس).

بیسفنول A (BPA): مختل‌کننده غدد درون‌ریز

بیسفنول A (BPA) یکی از مهم‌ترین این ترکیبات است که به طور عمده در ساخت پلاستیک‌ها و رزین‌ها، به‌ویژه پلی‌کربنات (PC) که زیرمجموعه کد ۷ بازیافت است، استفاده می‌شود.

• BPA به عنوان یک مختل‌کننده غدد درون‌ریز شناخته می‌شود. این ماده یک استروژن مصنوعی ضعیف است که می‌تواند تعادل هورمونی بدن را به هم بزند.

سطوح بالای BPA در بدن می‌تواند با افزایش خطر ابتلا به سرطان‌های خاص مانند سرطان سینه و پروستات مرتبط باشد.

در بیش از ۸۰٪ از بافت‌های سرطانی، وجود BPA به اثبات رسیده است.

همچنین، قرار گرفتن در معرض BPA با مشکلات جدی سلامتی از جمله دیابت، چاقی، و اختلالات هورمونی مرتبط است.

سازمان‌های نظارتی دوز قابل تحمل روزانه (TDI) برای BPA را تعیین کرده‌اند. به عنوان مثال، در سال ۲۰۱۴ سازمان ایمنی غذای اروپا (EFSA) TDI را به ۴ میکروگرم بر کیلوگرم وزن بدن در روز کاهش داد. بعدها، این دوز بارها بازبینی شد و به شدت کاهش یافت؛ پیشنهادات اخیر (۲۰۲۱) حتی دوز تحمل‌پذیر روزانه را تا ۰/۰۴ نانوگرم بر کیلوگرم (کاهش ۱۰۰,۰۰۰ برابری) پیشنهاد کردند.

BPA همچنین در پوشش داخلی قوطی‌های کنسرو بسیار استفاده می‌شود.

بیسفنول S و F

در پی افزایش نگرانی‌ها در مورد BPA، صنعت شروع به استفاده از جایگزین‌هایی مانند بیسفنول S (BPS) و بیسفنول F (BPF) کرد، اغلب در محصولاتی که برچسب “BPA Free” دارند.

BPS نیز مانند BPA به عنوان یک مختل‌کننده هورمونی عمل می‌کند.

تحقیقات نشان داده‌اند که BPS می‌تواند اثرات هورمونی و چاقی‌آور (obesogenic) مشابه یا بدتر از BPA داشته باشد.

بسیاری از محصولات پلاستیکی بدون BPA همچنان مواد شیمیایی استروژنی را نشت می‌دهند.

فتالات‌ها

فتالات‌ها گروهی از مواد شیمیایی صنعتی هستند که به طور گسترده به عنوان نرم‌کننده، به ویژه در پلی‌وینیل کلراید (PVC) (کد ۳) برای افزایش انعطاف‌پذیری و دوام آن استفاده می‌شوند.

فتالات‌ها نیز مانند BPA مختل‌کننده هورمونی هستند و با مشکلات جدی سلامتی از جمله سرطان ارتباط دارند.

در فرانسه، غلظت متابولیت‌های فتالات‌ها مانند MnBP و MEP در نمونه‌های ادرار کودکان و بزرگسالان به طور گسترده‌ای قابل تشخیص بوده است.

فتالات‌ها پیوند ضعیفی با پلیمر برقرار می‌کنند و به راحتی وارد غذاها می‌شوند، به خصوص غذاهای چرب مانند گوشت.

قرار گرفتن در معرض فتالات‌ها می‌تواند به صدمه جدی در کبد (جگر)، کاهش قدرت ایمنی مردان و افزایش احتمال سقط جنین زنان منجر شود.

Di(2-ethylhexyl) phthalate (DEHP) و دیبوتیل فتالات (DBP) از جمله فتالات‌های مورد استفاده در تجهیزات پزشکی هستند که در اتحادیه اروپا به عنوان “مواد با نگرانی بسیار بالا” شناسایی شده‌اند.

دوز قابل تحمل روزانه (TDI) برای دی-۲-اتیل‌هگزیل آدیپات (DEHA) توسط EFSA، ۰/۳ میلی‌گرم بر کیلوگرم وزن بدن در روز تعیین شده است.

استایرن (Styrene)

پلی‌استایرن (PS) با کد ۶ نیز پلیمری مضر شناخته می‌شود.

این پلیمر در دماهای بالا ماده خطرناک استایرن را آزاد می‌کند که یک کارسینوژن (ماده سرطان‌زا) است.

استایرن بر تعادل هورمونی و قدرت تولید مثل انسان‌ها اثرات مخربی دارد.

حتی با وجود این خطرات، بررسی‌های علمی نشان داده است که میزان آزاد سازی استایرن معمولاً بسیار کمتر از حد مجاز تعیین شده توسط FDA است (حدود ۶/۶ میکروگرم، یعنی ۱۰,۰۰۰ برابر کمتر از حد تعیین شده).

روش شناسایی ظروف پلاستیکی سرطان‌زا (بر اساس کد بازیافت)

به منظور مصرف اصولی پلاستیک‌ها، لازم است ابتدا آنها را شناسایی کرده و پلاستیک‌های مضر را مشخص کنید. آسان‌ترین راه برای این کار، بررسی کدهای بازیافت (Resin Identification Code) است که معمولاً در مرکز یا زیر نماد بازیافت حک می‌شوند.

الف) تمرکز بر کدهای خطرناک: ۳ و ۷

شما باید از خرید کالاهایی با کدهای ۳ و ۷ اجتناب کنید.

1. کد ۷ (Others/PC): این دسته که شامل پلی‌کربنات (PC) است، باید بیشترین احتیاط را داشته باشد. پلی‌کربنات حاوی BPA است، که یک برهم‌زننده تعادل هورمونی و سرطان‌زا شناخته می‌شود. اگرچه برخی پلاستیک‌های جدیدتر مانند Tritan™ نیز تحت این کد قرار می‌گیرند و ادعا می‌شود بدون BPA و BPS هستند، اما باید حتماً برچسب “BPA Free” یا “BPS Free” را جستجو کنید.

2. کد ۳ (PVC): این پلاستیک حاوی فتالات‌ها است که به منظور انعطاف‌پذیری اضافه می‌شوند و می‌توانند به غذاها نشت کنند. PVC همچنین ممکن است حاوی پایدارکننده‌های حرارتی مبتنی بر سرب باشد که اثرات جبران‌ناپذیری بر سیستم ایمنی و تغییرات هورمونی می‌گذارد.

ب) احتیاط در مورد کدهای ۱ و ۶

کد ۶ (PS): پلی‌استایرن در دماهای بالا می‌تواند استایرن، یک کارسینوژن، آزاد کند.

کد ۱ (PET/PETE): پلی‌اتیلن ترفتالات پرمصرف‌ترین پلیمر در صنعت غذا بوده و به طور کلی ایمن شناخته می‌شود. با این حال، گزارش‌هایی مبنی بر آزادسازی فلز سنگین آنتیموان (یک کاتالیزور سمی) در دمای بالا برای این پلیمر ارائه شده است، که می‌تواند موجب اسهال و زخم معده شود.

به طور کلی، کدهای ۱ و ۶ باید حداکثر در دمای محیط استفاده شوند.

ج) جستجوی برچسب‌های صریح

مستقیم‌ترین راه، جستجوی برچسب‌های واضحی مانند “Libre de BPA y BPS“، “Sin BPA y BPS“، “BPA Free” یا “BPS Free” بر روی بسته یا خود ظرف است.

راهنمای شناسایی کدهای پلاستیکی و خطرات آن‌ها

در زیر، خلاصه‌ای از کدهای رایج پلاستیکی و خطرات مرتبط با آنها ارائه شده است:

تأثیر دما و میکروپلاستیک‌ها

الف) تأثیر دما و نشت شیمیایی (Migration)

یکی از نکات مهم در بررسی ایمنی ظروف پلاستیکی، تأثیر دما بر روی نفوذ مواد شیمیایی به غذا یا مایعات است.

• حرارت عامل تشدید کننده است: حرارت دادن غذا در ظروف پلاستیکی به احتمال زیاد دعوتی به سمت سرطان است. به طور کلی، حرارت بالا باعث تجزیه پلاستیک و آزاد شدن ترکیبات شیمیایی مضر مانند BPA و فتالات‌ها به داخل غذا می‌شود.

• قرار گرفتن در معرض دماهای بالا، مانند حرارت ناشی از مایکروویو یا شستشو در ماشین ظرفشویی با چرخه‌های داغ، احتمال آزاد شدن مواد شیمیایی را افزایش می‌دهد.

• ظروف پلاستیکی نباید در معرض دمای بالا قرار گیرند (مانند قرار دادن در خودرو زیر نور آفتاب)، زیرا این امر می‌تواند لکسوس (نشت) مواد شیمیایی را افزایش دهد.

• فشارهای فیزیکی: علاوه بر حرارت، هرگونه فشار بر روی پلاستیک، مانند شستشو، نشت مواد شیمیایی را افزایش می‌دهد.

• غذاهای اسیدی و چرب: غذاهای چرب یا اسیدی، مانند گوجه فرنگی یا مرکبات، می‌توانند باعث شوند پلاستیک‌ها مواد شیمیایی بیشتری نشت دهند.

میکروپلاستیک‌ها و نانوپلاستیک‌ها

پلاستیک‌ها در محیط زیست تجزیه بیولوژیکی نمی‌شوند، بلکه به قطعات کوچکتر به نام میکروپلاستیک‌ها (ذراتی با اندازه کمتر از ۵ میلی‌متر) و نانوپلاستیک‌ها (ذراتی با اندازه کمتر از ۰/۱ میکرومتر) تبدیل می‌شوند.

• حضور در بدن انسان: مطالعات اخیر میکروپلاستیک‌ها را تقریباً در همه جا، از جمله در آب، غذا، هوا، و حتی در خون انسان، شیر مادر و جفت یافت کرده‌اند. این بدان معناست که ما بدون اینکه متوجه باشیم در حال وارد کردن پلاستیک به بدن خود هستیم.

• خطرات نانوپلاستیک‌ها: نانوپلاستیک‌ها، به دلیل اندازه بسیار کوچک (کمتر از ۰/۱ میکرومتر)، می‌توانند به راحتی از طریق دستگاه تنفسی (مانند ریه) یا دستگاه گوارش جذب شده و وارد سلول‌های ما شوند.

• نشت نانوذرات با گرمایش: یک مطالعه در سال ۲۰۲۳ نشان داد که گرم کردن ظروف پلاستیکی پلی‌پروپیلن (PP) و پلی‌اتیلن (PE) در مایکروویو به مدت سه دقیقه، می‌تواند میلیون‌ها میکروپلاستیک و میلیاردها نانوپلاستیک آزاد کند.

• مسیرهای جذب: میکروپلاستیک‌ها از طریق استنشاق (تخمین زده می‌شود حدود ۳۵,۰۰۰ تا ۶۹,۰۰۰ ذره در سال) و مصرف خوراکی (تخمین زده می‌شود ۳۹,۰۰۰ تا ۹۰,۰۰۰ ذره در سال، اگر فرد فقط آب بسته‌بندی شده مصرف کند) وارد بدن می‌شوند.

• اگرچه هنوز زود است که رابطه میکروپلاستیک‌ها با سرطان سینه به طور قطع تأیید شود، اما تحقیقات آزمایشگاهی اخیر نشان داده‌اند که میکروپلاستیک‌ها می‌توانند خطر گسترش سرطان سینه را به بخش‌های دیگر بدن افزایش دهند.

اثرات سلامتی و بررسی‌های علمی

اثرات بلندمدت استفاده از ظروف پلاستیکی

قرار گرفتن مداوم در معرض ترکیبات شیمیایی موجود در پلاستیک می‌تواند منجر به تجمع این مواد در بدن در طول زمان شود.

اختلالات متابولیک و هورمونی: تجمع BPA و فتالات‌ها می‌تواند منجر به بیماری‌هایی مانند دیابت، چاقی، و اختلالات هورمونی شود.

مشکلات تولید مثلی و عصبی: فتالات‌ها بر سیستم عصبی و عملکردهای اجرایی در کودکان اثر می‌گذارند. همچنین BPA می‌تواند بر سیستم عصبی تولید مثل اثر بگذارد.

آسیب به ارگان‌ها: قرار گرفتن در معرض BPA همچنین می‌تواند با سرطان پروستات مرتبط باشد و همچنین بر توسعه غدد پستان در موش‌ها اثر بگذارد.

تاثیر بر توسعه جنینی: FDA ایالات متحده ابراز نگرانی کرده است که BPA می‌تواند اثرات بالقوه‌ای بر مغز و پروستات نوزادان و جنین‌ها داشته باشد.

الزامات ایمنی و محدودیت‌های نظارتی (بررسی اتحادیه اروپا)

قوانین سختگیرانه‌ای برای مواد پلاستیکی که قرار است با مواد غذایی در تماس باشند، وجود دارد (مانند مقررات اتحادیه اروپا شماره ۱۰/۲۰۱۱). این مقررات بر دو نوع اصلی از محدودیت‌ها تمرکز دارد:

1. حدود مهاجرت ویژه (LME یا Specific Migration Limits): حداکثر مقدار مجاز یک ماده خاص که از مواد پلاستیکی به مواد غذایی یا شبیه‌سازهای غذایی آزاد می‌شود.

این حدود بر اساس میلی‌گرم ماده در هر کیلوگرم ماده غذایی (mg/kg) بیان می‌شوند.

برای برخی مواد بسیار خطرناک (مانند کلرید وینیل)، حدود مهاجرت ویژه باید به اندازه‌ای پایین باشد که قابل تشخیص نباشد (ND)، یعنی کمتر از ۰/۰۰۲ میلی‌گرم بر کیلوگرم (برای آمین‌های آروماتیک اولیه).

2. حدود مهاجرت کلی (LMG یا Overall Migration Limit): حداکثر مقدار مجاز مواد غیر فرار که از مواد پلاستیکی به شبیه‌سازهای غذایی آزاد می‌شود.

این حد نباید از ۱۰ میلی‌گرم بر دسیمتر مربع (mg/dm²) سطح تماس تجاوز کند.

این آزمایش‌ها با استفاده از شبیه‌سازهای غذایی (مانند ایزو اکتان برای غذاهای چرب) و تحت شرایط زمانی و دمایی استاندارد انجام می‌شود. به عنوان مثال، آزمایش OM2 شامل ۱۰ روز تماس در دمای ۴۰ درجه سانتی‌گراد است که ذخیره‌سازی طولانی‌مدت در دمای محیط یا پایین‌تر را شبیه‌سازی می‌کند.

مثال‌هایی از حدود مهاجرت ویژه (LME) برای مواد شیمیایی خاص در اتحادیه اروپا:

راهکارهای عملی و جایگزین‌های ایمن

الف) بهترین کدهای پلاستیکی جهت مصرف و پرهیز

بهترین انتخاب در پلاستیک‌ها برای استفاده، کدهای ۲ (HDPE)، ۴ (LDPE) و ۵ (PP) هستند.

پلی‌پروپیلن (PP) با کد ۵، یکی از ایمن‌ترین پلاستیک‌ها برای ظروف غذا و نوشیدنی محسوب می‌شود و فاقد BPA و BPS است. این ماده همچنین برای کاربردهایی با دمای بالاتر بهترین انتخاب است.

پلی‌اتیلن با چگالی بالا (HDPE) با کد ۲ و پلی‌اتیلن با چگالی پایین (LDPE) با کد ۴ نیز معمولاً ایمن در نظر گرفته می‌شوند و فاقد BPA/BPS هستند.

ب) جایگزین‌های ایمن برای ظروف پلاستیکی

برای به حداقل رساندن قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی مضر، متخصصان توصیه می‌کنند از جایگزین‌های غیرپلاستیکی استفاده شود.

1. شیشه (Vidrio): شیشه یکی از خالص‌ترین و ایمن‌ترین مواد است. شیشه خنثی است و با محتوای خود واکنش نمی‌دهد یا مواد شیمیایی را نشت نمی‌دهد. این ماده کاملاً قابل بازیافت است و به راحتی تمیز می‌شود، همچنین در برابر جذب بو و لکه مقاوم است.

2. فولاد ضد زنگ (Acero Inoxidable): فولاد ضد زنگ درجه غذایی (مانند ۱۸/۸ یا ۳۰۴) بسیار بادوام، مقاوم در برابر خوردگی و نشت مواد شیمیایی است. این ماده بو و طعم را نگه نمی‌دارد و برای فعالیت‌های خارج از منزل یا نگهداری دما عالی است.

3. پلاستیک Tritan™: اگر همچنان به دنبال یک گزینه پلاستیکی سبک و بادوام هستید، Tritan یک کوپلی‌استر است که به عنوان جایگزین ایمن برای پلی‌کربنات محبوبیت یافته است. Tritan کاملاً فاقد BPA، BPS و سایر بیسفنول‌ها است.

4. ظروف چوبی و سرامیکی: ظروف شیشه‌ای، فلزی و چوبی به عنوان گزینه‌های ایمن‌تر و پایدارتر شناخته می‌شوند.

پلاستیک یک ماده بحث‌برانگیز است که می‌تواند از طریق ترکیبات شیمیایی مانند BPA، BPS و فتالات‌ها، و همچنین از طریق ذرات کوچک میکروپلاستیک و نانوپلاستیک، خطراتی را برای سلامتی ایجاد کند. این مواد به عنوان مختل‌کننده‌های غدد درون‌ریز شناخته می‌شوند که با مشکلات هورمونی، متابولیک و افزایش خطر برخی سرطان‌ها مرتبط هستند.

شناسایی و کاهش ریسک در دست مصرف‌کنندگان است. با اجتناب از کدهای بازیافت ۳ و ۷، عدم حرارت دادن غذا در ظروف پلاستیکی (به ویژه در مایکروویو و ماشین ظرفشویی) و انتخاب آگاهانه جایگزین‌های ایمن مانند شیشه و فولاد ضد زنگ، می‌توان خطر مواجهه با این ترکیبات سرطان‌زا را به حداقل رساند. این انتخاب، نه تنها سرمایه‌گذاری بر سلامت فردی است، بلکه گامی مسئولانه در جهت حفظ محیط زیست نیز محسوب می‌شود.